Turniej 2025

Materiały na Turniej Wiedzy o Sokołowie i Powiecie - 2025

Bibliografia

Niebielski Eugeniusz, „Na Bóg żywy, Bracia nie zasypiajmy sprawy!, Lublin, 1995 (plik pdf, 45,4 MB)
600 lat Sokołowa Podlaskiego, pod red. Grzegorza Ryżewskiego, Sokołów Podlaski, 2024. S. 129-145 (plik pdf, 5,15 MB)
Rybak Piotr, Miejsca upamiętniające postacie i wydarzenia związane z postaniem styczniowym na ziemi sokołowskiej. Dostęp stronie internetowej.
Fotografie w zakładce Turniej Wiedzy O Sokołowie na stronie Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta

Miejsca Pamięci

Miejsca upamiętniające postacie i wydarzenia związane z postaniem styczniowym na ziemi sokołowskiej.

Ceranów

Grób ks. Stanisława Dziobkowskiego. Jest to imponujący krzyż wykonany z piaskowca, o wysokości 3 metrów. Na pomniku znajdują się symbole stanu kapłańskiego: stuła, biret, krzyż i kropidło. Stanisław Dziobkowski był proboszczem ceranowskiej parafii.

W trakcie powstania styczniowego, za patriotyczne kazania i podejrzenia o przynależność do konspiracyjnych organizacji, został aresztowany przez władze rosyjskie. Oskarżenia nie były jednak zbyt poważne ponieważ Dziobkowski został zwolniony z więzienia i mógł wrócić do Ceranowa.

Ksiądz Stanisław Dziobkowski
Proboszcz parafii ceranowskiej przez 35 lat
Zmarł dnia 12 marca 1891 r. w wieku lat 65
kapłaństwa 65

Grochów

Pomnik ku czci Władysława Rawicza i Rudolfa Freytaga. Władysław Rawicz odziedziczył po swoim ojcu Janie Aleksandrze majątek Grochów, którego dobra liczyły 2920 mogrów. Po wybuchu powstania styczniowego w 1863 r. Rawicz został naczelnikiem cywilnym Województwa Podlaskiego. Utworzył oddział kawalerii, którego dowódcą został zarządca jego majątku Freytag. Walczył w okolicach Węgrowa oraz Łukowa. Rawicz został schwytany 27 września 1863 r. w majątku Proszew. Dnia 19 listopada skazano go na śmierć przez powieszenie, a trzy dni później wyrok wykonano w Siedlcach. Aby uhonorować pamięć tych dwóch powstańców, w maju 1984 r. zawiązany został Społeczny Komitet Budowy Pomnika Władysława Rawicza w Grochowie. Jego przewodniczącym był Franciszek Żaboklicki. Odsłonięcie monumentu miało miejsce 28 października 1984 r. Pomnik jest umiejscowiony na terenie Zespołu Oświatowego w Grochowie. Ma formę betonowego prostopadłościanu o wysokości ok. 1,5 m. Na jego szczycie znajduje się orzeł pozbawiony korony. Na trzech ścianach pomnika znajdują się płyty z następującymi inskrypcjami:

Naczelnikowi Powstania Styczniowego na Podlasiu
Władysławowi Rawiczowi 1832-1863
Społeczeństwo Grochowa

Pamięci Rudolfa Freytaga powstańca z 1863 r.

Kochał Ojczyznę Współrodaków i Wiarę

Cmentarz w Jabłonnie Lackiej

znajduje się tutaj grób powstańca styczniowego Wincentego Bujalskiego. Bujalski pochodził z położonej nieopodal miejscowości Bujały. Niestety nie dane mu było doczekać się wolnej Polski o którą walczył w 1863 r. Na tablicy nagrobnej możemy przeczytać:

Ś. P.
Bujalscy
Wincenty
Uczestnik walk powstania
styczniowego. Zmarł w 1912 r.
Franciszka
Żyła lat 100 – zmarła w 1940 r.
Pokój ich duszom

Na tym samym cmentarzu istnieje również nagrobek Artura Chojeckiego, który brał udział w pracach organizacyjnych lokalnych władz powstańczych. Leży we wspólnym grobie z bratem Władysławem. Na starej, pięknej płycie z piaskowca została wyryta inskrypcja. Ciekawostką pozostaje obcojęzyczna pisownia imienia Arthur:

Ś. P. Władysław
Zm. d. 21 stycz. 1873 r.
Ś. P. Arthur
Zm. d. 7 marca 1877 r.

Kosów Lacki

Kopiec poświęcony pamięci poległych powstańców styczniowych. Znajduje się w dzielnicy zwanej Hulidów, przy drodze prowadzącej w kierunku Nowej Wsi. Kopiec został usypany w okresie międzywojennym. W 120 rocznicę powstania, a więc w 1983 roku został odnowiony przez mieszkańców Kosowa, o czym informuje napis na płycie
pamiątkowej. Ponownie, staraniem władz samorządowych, dzięki środkom pozyskanym od między innymi od wojewody mazowieckiego, został odrestaurowany w 2011. Przed kopcem ustawiony jest głaz z tablicą upamiętniającą powstańców styczniowych, oraz poległych w latach 1939 – 1944 r.

W hołdzie poległym powstańców z 1863 r.
Odnowiony w 120 rocznicę powstania przez społeczeństwo Kosowa
Miejsce uświęcone krwią Polaków w latach 1939-1944

Grób Antoniego Waszczuka na cmentarzu w Kosowie Lackim. Co ciekawe, wkrótce po odzyskaniu niepodległości w roku 1919, Waszczuk otrzymał oficerski stopień podporucznika Wojska Polskiego. Na nagrobnej tablicy widnieje napis:

Ś.P.
Antoni Waszczuk
Weteran z 1863 r.
Przeżywszy lat 84
Zm. 24 lutego 1923 r.
Pokój jego duszy

Grób Feliksa Bartczuka. Feliks Bartczuk był ostatnim żyjącym weteranem powstania styczniowego. W okresie międzywojennym stał się miejscową legendą. Praktycznie przez cały czas miał na sobie mundur, którego wzór został specjalnie zaprojektowany dla weteranów styczniowych w II RP. Jeszcze w trakcie II wojny światowej został członkiem Armii Krajowej. Długie, niemalże 100-letnie życie Bartczuka zakończyło się w 1946 r. Nagrobek, który nie wyróżnia się niczym szczególnym pośród innych grobów kosowskiego cmentarza, posiada formę prostego, wysokiego krzyża do którego przymocowana jest płyta z napisem:

Ś.P.
Feliks Bartczuk
Ur. 22 IX 1846 r.
Zm. 9 III 1946 r.
Uczestnik powstania styczniowego
Józefa Bartczuk

Krasnodęby Sypytki

Miejsce pojmania ks. Brzóski przez oddział Kozaków pod dowództwem kpt. Czygrina. 29 kwietnia 1863 roku wojska carskie otoczyły Sypytki i przeszukały dom sołtysa Ksawerego Bielińskiego. W tym budynku za specjalnie skonstruowaną podwójną ścianą schowani byli się ks. Brzóska i jego adiutant Franciszek Wilczyński. Rosjanie odnaleźli skrytkę i schwytali obu ukrywających się. Dom sołtysa Bielińskiego rozebrano w połowie lat. 60. Mieszkańcy Sypytek żałowali później, że na czas go nie wyremontowali. We wsi przez dziesięciolecia kultywowano pamięć o bohaterskim księdzu. Jeszcze w okresie międzywojennym przechowywano tutaj jego stułę i brewiarz. W miejscu, gdzie znajdowała się chata Bielińskiego, w 1987 roku odsłonięto pomnik wzniesiony z inicjatywy mieszkańców wsi. Po upływie 20 lat, monument poddano z inicjatywy mieszkańców i radnych Gminy Sokołów renowacji. Ponownego odsłonięcia dokonał bp. Antoni Dydycz. Na tablicy pamiątkowej widnieje napis:

Gdy pamięć ludzka ginie dalej mówią kamienie
Tu ukrywał się i został aresztowany ks. Stanisław Brzóska ostatni komendant powstania 1863 r. oraz jego adiutant F. Wilczyński Wielka Chwała Bohaterom

W Krasnodębach-Sypytkach znajduje się również krzyż upamiętniający miejsce, gdzie ranny ks. Brzóska wraz z Wilczyńskim, zostali schwytani przez Kozaków. Krzyż ten znajduje się ok. 400 metrów na północny-zachód od miejscowości. Kolejne 200 metrów dalej znajduje się już las, w którym uciekinierzy mogli znaleźć schronienie. Franciszek Wilczyński miał możliwość ucieczki, ale nie chciał opuszczać swojego dowódcy. Pod krzyżem leży płyta wykonana z przepołowionego polnego głazu. Została na nim wyryta inskrypcja:

Miejsce pojmania
Ks. gen. Stanisława Brzóski
1865 rok K. Sypytki

Nad napisem znajduje się niewielki złoty orzeł z wizerunkiem Maryi na piersi.

Siwe Bagno – Las Przeździecki

Dąb powstańców styczniowych w Lesie Przeździeckim. W 2013 roku, w 150 rocznicę powstania styczniowego pod dębem został wzniesiony pomnik upamiętniający poległych powstańców. 1 marca 1863 roku miała miejsce obława wojsk rosyjskich pod dowództwem pułkownika Georgija Papaanasopuły, które w sile ok. 650 żołnierzy wkroczyły do lasu Przeździeckiego, gdzie stacjonował powstańczy odział Jana Matalińskiego „Janka Sokoła” liczący ok. 200 żołnierzy. Trudno dostępny teren dawał powstańcom możliwość schronienia i odpoczynku. Ponad trzykrotna przewaga i lepsze uzbrojenie sił rosyjskich, spowodowały klęskę Polaków. W starciu zbrojnym poległo 5 powstańców, a kilku kolejnych dostało się do niewoli. Pomimo porażki, oddział uniknął rozbicia i udało mu się wycofać się w kierunku Kosowa Lackiego. Na gałęziach rozłożystego dębu prawdopodobnie zostali powieszeni wzięci do niewoli powstańcy. Kilkanaście metrów dalej znajdują się dwa stare drewniane krzyże.

Skrzeszew

Na cmentarz w Skrzeszewie znajduje się grób Karola Ochenkowskiego, który był właścicielem dóbr Skrzeszewskich. Ochenkowski brał udział w organizowaniu powstańczych struktur administracyjnych. Pamiętać musimy, że powstanie styczniowe poza walką zbroją o niepodległość, było również próbą utworzenia polskiej administracji cywilnej, która miała stać się zalążkiem odbudowanego Państwa Polskiego. Niestety planów tych nie udało się zrealizować. Na nagrobku, który ma formę masywnego, wysokiego krzyża z czarnego marmuru, został wyryty napis:

D O M
Ś. P.
Karol Ochenkowski
urodzony dnia 28 stycznia 1840 roku
umarł 27 czerwca 1894 roku
Po czynach ich poznacie

Sokołów Podlaski

Na cmentarzu przy ul. Chopina znajduje się grób powstańca styczniowego Jana Waszkiewicza. Nagrobek ma formę masywnego, wysokiego krzyża, ustylizowanego na pień drzewa. Waszkiewicz żył wystarczająco długo aby doczekać wolnej Polski, o którą walczył w młodości. Mógł się nią cieszyć przez ostatnie 3 lata swojego życia.

Jan Waszkiewicz
Weteran z r. 1863
Żył lat 82 zmarł 21 VII 1921 r.
Żona i dzieci proszą o westchnienie Boga

Na tym samym cmentarzu znajduje się również grób Antoniego Piećki. Piećko dołączył do walczących powstańców w wieku zaledwie 17 lat. Swoistą zapłatą dla ludzi walczących wówczas za Polskę, za przerwaną młodość i często zniszczone życie, było doczekanie na starość niepodległości Ojczyzny, oraz świadomość, że poniesione ofiary nie poszły na marne. Antoni Piećko był jednym z tych powstańców, którzy tej wymarzonej wolnej Polski doświadczyli. Antoni Piećko spoczywa w nowym granitowym nagrobku na którym jest umieszczona lakoniczna informacja:

Ś. P.
Antoni Piećko
1843 – 1920
powstaniec 1863

Kolejnym powstańczym grobem znajdującym się na cmentarzu przy ulicy Chopina jest pomnik Szymona Rudnickiego. Jest to wysoki nagrobek z różowego marmuru zakończony krzyżem. Szymon Rudnicki brał udział w walkach podczas powstania styczniowego o czym informuje inskrypcja na pomniku:

Ś. P.
Szymon Rudnicki
Powstaniec 1863 r.
Żył lat 69. Zm. 16 I 1911 r.

Tablica pamiątkowa w przedsionku kościoła Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny w Sokołowie Podlaskim. Tablica ostała odsłonięta w 140 rocznicę stracenia ks. Brzóski. Została ufundowana przez posła Marka Sawickiego. Na tablicy widnieje napis:

BÓG HONOR OJCZYZNA
„Żegnajcie bracia i siostry i wy małe dziatki
ginę za naszą ukochaną Polskę, która…”
Stanisław Brzóska
Sokołów Podlaski 23 maja 1865 r.
W 140 rocznicę śmierci męczeńskiej
Ks. Gen. Stanisławowi Brzósce
Wielkiemu Polakowi, Patriocie i ostatniemu
Dowódcy Powstania Styczniowego
W hołdzie za zasługi w walce o niepodległość Ojczyzny
Rodacy
23 maja 2005 roku.

W kościele konkatedralnym znajduje się również witraż o treści patriotyczno – religijnej. Fundatorami była rodzina Duchów z Żanecina. Witraż został wykonany przez Jerzego Grejpela według projektu Andrzeja Łojszczyka. W centralnej części widać postać ukrzyżowanego Chrystusa, wokół którego gromadzą się powstańcy styczniowi na czele z ks. Brzóską. W dolnej części znajduje się Order Orła Białego oraz napis:

Order Orła Białego nadany ks. gen. Stanisławowi Brzósce
przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego
29 V 2008 r.

Szkoła Podstawowa nr 4 im. ks. gen. Stanisława Brzóski

22 maja 1993 r. szkoła uzyskała imię ks. gen. Stanisława Brzóski. Kolejną, położoną na terenie szkoły, pamiątką po ostatnim dowódcy powstania styczniowego jest głaz z umieszczoną na nim tablicą pamiątkową. Na tablicy widnieje napis:

„Żegnajcie bracia i siostry
i wy małe dziatki.
Ginę za naszą
Ukochaną Polskę… 23 V 1865”
Pamięci ks. gen. Stanisława Brzóski
w X rocznicę nadania imienia
Szkole Podstawowej nr 4
Maj 2003

Nad tablicą zostały przedstawione przedmioty krzyża i szabli, przedmioty które są symbolem postawy życiowej księdza-patrioty. Nieopodal istnieje również drugi głaz upamiętniający nadanie ks. Brzósce Orderu Orła Białego. Pomnik został odsłonięty w pierwszą rocznicę tego wydarzenia, a więc dnia 23 maja 2009 r. Na przytwierdzonej do głazu mosiężnej tablicy został umieszczony napis:

Postanowieniem
z dnia 23 maja 2008 r.
ks. gen. Stanisław Brzóska
oznaczony został
pośmiertnie
Orderem Orła Białego
Patronowi Szkoły
w pierwszą rocznicę nadania Orderu
dyrekcja oraz społeczność
Szkoły Podstawowej nr 4 w Sokołowie Podlaskim
Maj 2009

Sterdyń

Pomnik poświęcony uwłaszczeniu chłopów przez Tymczasowy rząd Narodowy. Pomnik został odsłonięty w 1963 r. – w setną rocznicę tego wydarzenia. Znajduje się na skwerze im. Armii Krajowej, w centralnej części miejscowości. Monument ma formę wysokiego słupa z orłem w górnej części i mosiężną tablicą poniżej. Sterdyń zapłaciła wysoką cenę za udział jej mieszkańców w powstaniu styczniowym. W 1869 roku rząd carski odebrał Sterdyni prawa miejskie nadane jej jeszcze przez króla Augusta III w 1737 r. Posunięcie to przyczyniło się do upadku znaczenia miejscowości. Podobny los spotkał sąsiedni Kosów Lacki. W przeciwieństwie jednak do Kosowa, Sterdyń nie odzyskała praw miejskich do dnia dzisiejszego.

W setną rocznicę
Uwłaszczenia
chłopów
Przez powstańcy
Rząd Narodowy
1863-1963

Cmentarz w Sterdyni

Znajduje się tutaj grób Sebastiana Rosickiego. Rosicki był lekarzem medycy. Pracował w szpitalu założonym przez Ludwika Górskiego, który był właścicielem majątku Sterdyń. W 1863 r., ryzykując karierę medyczną, pozycję społeczną, a być może nawet życie, leczył ciężko rannych powstańców styczniowych. Wielu z nich z pewnością zawdzięcza mu uratowanie życia. Jego nagrobek jest nieco zaniedbany, znajduje się w starej części cmentarza. Na płycie wykonanej z piaskowca została wyryta inskrypcja:

Sebastyan
Rosicki
Doktor medycyny i chirurgii
Ur. D. 18 stycznia 1830 r.
Um. D. 7 czerwca 1877 r.
Wieczny odpoczynek racz
Mu dać Panie

Folwark Szydłowin

W dniu 4 marca 1863 roku kilkunastoosobowy został zaskoczony podczas noclegu i wymordowany przez Kozaków. Powstańców wyprowadzono ze stodoły, kazano się rozebrać, a następnie strzelno z broni palnej. Rannych dobito kolbami karabinów, a zabudowania folwarku spalono. Obecnie nie ma żadnego pomnika upamiętniającego te wydarzenie.

Cmentarz w Wyrozębach

Grób powstańca styczniowego Leona Sułkowskiego „Sulina”. Inskrypcja na płycie nagrobnej z piaskowca głosi:

Leon „Sulina” Sułkowski
Powstaniec weteran z 1863 roku
Członek organizacji Łosickiej
Zmarł 23 VI 1920 przeżywszy lat 83
W młodości swej nucąc skrycie
„Boże coś Polskę”, „Jeszcze Polska nie
zginęła”, marzył o wywalczeniu
niepodległości Ojczyzny w roku 1863
z poświęceniem życia pod komendą
Czajki-Czajkowskiego walczył o
Jej oswobodzenie, a już u schyłku
Dni swoich zanim zmęczone jego serce
Bić przestało, krótko cieszył się jej
Cudownym zmartwychwstaniem
Cześć jego świetlanej pamięci.

Wyrozęby

Grób Władysława Wilkiewicza. Jest to nagrobek w formie wysokiego pięknie zdobionego krzyża. Wilkiewicz był zamożnym człowiekiem, właścicielem majątku ziemskiego, który utracił w wyniku represji popowstaniowych. Przebywał również na zesłaniu, prawdopodobnie na Syberii. Po powrocie pracował jako zwykły rolnik. Jest przykładem człowieka, który za sprawę niepodległości Polski zapłacił pozycją społeczną i majątkową. Jego losy obrazują nam tragedię całej warstwy społecznej jaką była szlachta zagrodowa. Klęska powstania i późniejsza konfiskata majątków przyczyniły się do ruiny wielu rodzin ziemiańskich z tego pokolenia.

Ś.P. Władysław
Wilkiewicz
Właściciel majątku
Ibiany na Liwie do 1863r.
Następnie po powrocie
ze wschodu pracował
jako rolnik.
Żył lat 53 Zmarł 29
marca 1895 r.

Węgrów

Pomnik na mogile powstańców poległych w bitwie o miasto 3 lutego 1863 r. W śmiałym ataku na rosyjskie armaty zginęło 66 polskich powstańców. Co ciekawe, już w tamtym roku starcie pod Węgrowem zostało porównane do starożytnej bitwy pod Termopilami. Poeta francuski August Barbier w marcu 1863 napisał wiersz Atak pod Węgrowem, w którym rozsławił nierówną walkę Polsków z carską potęgą. Wiersz o podobnej tematyce pod tytułem Vanitas napisał Cyprian Kamil Norwid. W 1917 roku, przy szosie siedleckiej, na południe od Węgrowa ustawiono pomnik upamiętniający stoczoną tu bitwę. Na ogromnym głazie widnieje inskrypcja: Bohaterom 1863 roku. Na prochach waszych z pól polskich kamienia wznoszą przez pamięć wdzięczne pokolenia. 1917 r.

Fotografie wykorzystane w tekście pochodzą z archiwum MBP w Sokołowie Podlaskim i są autorstwa Piotra Rybaka.

Bibliografia:

Kołodziejczyk A., Swat T., Węgrów 1863r., Pruszków 1995.
Kozaczyńska B., Miłkowska K., Ostas C., Starczewska D., Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w powiecie sokołowskim, Węgrów 2004.
Krawczak T., Ksiądz generał Stanisław Brzóska, Pruszków-Sokołów Podlaski 1995.
Niebielski E., „Na Bóg żywy, Bracia nie zasypiajmy sprawy!”. Rzecz o ks. Stanisławie Brzósce (1834-1865)., Lublin 1995
Odziemczyk J., Miejsca Pamięci Narodowej związane z powstaniem styczniowym, [w:] Sokołowski Rocznik Historyczny, pod. red. Koc M., Maksjan J., Odziemczyk J., t I, Sokołów Podlaski 2013.
Odziemczyk J., Ziontek A., Feliks Bartczuk. Ostatni weteran powstania styczniowego, Siedlce 2013.
Pietrzak M., Kościoły i cmentarze ziemi sokołowskiej.
Pietrzak M., Sokołów Podlaski dawniej i dziś oraz opowiadania podlaskie z lat 1863-1945.

Postacie z historii Sokołowa

001 – Ks. Stanisław Brzóska, kapelan Powstania Styczniowego. Dowódca ostatniego oddziału powstańczego. Schwytany przez Rosjan w Krasnodębach-Sypytkach. Stracony na rynku w Sokołowie 23 maja 1865 r.

002 – Jan Pędich. Sokołowski fotograf i społecznik. Autor licznych fotografii przedstawiających przedwojenny Sokołów Podlaski. Angażował się w liczne inicjatywy takie jak: Straż Obywatelska, działał w Straży Pożarnej, oraz burmistrza miasta w latach 1944-50.

003 – Władysław Prawecki – sokołowski nauczyciel i wychowawca młodzieży. Brał udział w I wojnie światowej, służył w armii austriackiej oraz w wojnie polsko-ukraińskiej oraz w wojnie 1920 z bolszewikami. W trakcie II wojny światowej brał udział w konspiracji. Został rozstrzelany przez Niemców 17 lutego 1943 r.

004 – August Hirshman, jeden z założycieli Cukrowni „Elżbietów”. Syn Elżbiety z Lorenzów Hirshman. Właściciel majątku Przeździatka. Budowniczy pałacu na Przeździatce.

005 – Zbigniew Malewicz – właściciel majątku Przeździatka w latach 1924-1939. Przedsiębiorca. Współwłaściciel sokołowskiej cukrowni. Założyciel tartaku parowego na Przeździatce.